İslam’a Göre Gün Ne Zaman Başlar? Cesur Bir Sorgulama
Görüşüm net: İslam’da gün, güneş battığında başlar. Ama bu cümleyi kurmak her şeyi çözmüyor; tam tersine, takvimden ibadete, toplumsal ritimden kişisel dindarlığa kadar uzanan bir dizi çelişkiyi görünür kılıyor. “Perşembe akşamı Cuma gecesidir” dediğimizde, modern saat kültürüyle (00:00 başlangıcı) çatışmayı da kabul etmiş oluyoruz. Peki bu çatışmayı nasıl okuyacağız?
Klasik Çerçeve: Tarih Güneş Batınca Değişir
Klasik fıkhın omurgası açık: Hicrî tarihte gün, gurûb (güneş batımı) ile değişir. Bunun pratik yansıması nettir: Ramazan, hilalin görülmesiyle akşam başlar; Bayram arifesi akşam biter; “Cuma gecesi” dediğimiz şey, Perşembe akşamıdır. Bu şema, ay temelli bir takvimde geceyi gündüze önceleyen dilsel ve kültürel bir bakışı ifade eder: “Leyl” (gece) önde, “nehâr” (gündüz) arkadadır.
Ne var ki bu netlik, ibadet katmanlarına geldiğimizde bulanıklaşır. Çünkü tarih akşam değişse de, bazı ibadetlerin başlangıcı akşama değil, başka eşiklere bağlanmıştır.
İbadet Katmanları: Tek Bir “Başlangıç” Yok
Oruç: “Gün”ün tarihi akşam değişir; ancak oruç tutma yasağı fecr-i sâdık ile başlar. Akşamla tarih değişir, yemeden içmeden sakınma ise tan yerinin ağarmasıyla yürürlüğe girer.
Beş vakit namaz: Vakitler, astronomik eşiklere (güneşin yüksekliği, ufuk altı açıları) bağlıdır; “gün başlangıcı” tek bir saate indirgenmez.
Cuma: Cuma gününün gecesi Perşembe akşamıdır, fakat Cuma namazı gündüz vaktindedir.
Kandil/Leyle: “27. gece” gibi ifadeler, günün gecesinin önce gelmesi mantığıyla anlaşılır; yani 27. gece, 27. günün başındaki gecedir.
Bu tablo şunu söyler: Tarih akşam değişir; ibadetler ise farklı eşiğe bağlanır. Dolayısıyla “İslam’da gün ne zaman başlar?” sorusu tek cevaba değil, bağlama duyarlı bir cevaba sahiptir.
Zayıf Halkalar: “İmsak” Takvimi, Açı Kargaşası ve Yüksek Enlemler
Eleştirelim:
1. “İmsak” tamponu: Pek çok takvim, fecr-i sâdıktan önce ek bir “imsak” dakikası koyuyor. Bu, ihtiyat gerekçesiyle savunulsa da metinsel bir zorunluluk değil; keyfî tamponlar, gereksiz yere oruç süresini uzatıp dini külfeti artırabilir.
2. Fajr/İşa açıları: 18°, 17°, 15°, 12°… Uygulamalar arasında 10–40 dakikalık farklara yol açan bu çeşitlilik, müminin önüne hesap karmaşası bırakıyor. Standardizasyon eksikliği, “günün başlangıcı”na güveni zedeliyor.
3. Yüksek enlemler: Gece çökmeyen yazlar, bitmeyen alacakaranlıklar… Burada “gece-önce” mantığı uyarlama ister. Fıkhın geliştirdiği ikmâl/tekrip yöntemleri ve benzer iklimlere kıyas yaklaşımı, sahaya yeterince indirilemiyor.
4. Sivil saatle çatışma: Takvim kurumları 00:00 üzerinden işliyor; dini tarih gün batımı üzerinden. Bu ikilik, kamusal yaşamda algı kırılması ve iletişim kazası üretiyor.
Metin mi, Maksat mı? Delili Okuma Biçimleri
Gurûb temelli gün başlangıcı, rivayet ve uygulama geleneğinde güçlüdür. Fakat maksat odaklı okuma, şunu hatırlatır: Dinin amacı zorluğu artırmak değil, kolaylığı temin etmektir. Eğer teknik hesap farklılıkları mükellefi kuşkuya boğuyorsa, açıkça ilan edilen standartlar ve şeffaf metodoloji farz-ı ayn kadar kritiktir. Fecr-i sâdıkın astronomik tarifi, sahadaki ışık koşullarıyla doğrulanabilir olmalı; aksi hâlde, “takvim dindarlığı” kitaptaki çizelgeye, ufuktaki gerçekliğin önüne geçer.
Toplumsal Yön: Birlik Duygusu ve İletişim
Günün başlangıcı yalnızca ibadet saati değil, toplumsal ritim demektir. Akşamla değişen tarih, bayram/sevincin topluca duyurulması açısından kıymetlidir. Ama saat 00:00’la kodlanmış modern hayatta, “Perşembe akşamı Cuma gecesi” ifadesi kurumsal planlama, tatil, sınav, vardiya gibi alanlarda karışıklık doğurur. Buradaki eleştirim şu: Dinî otoriteler ile takvim üreticileri, tek cümlelik ortak bir dil kurmakta geç kaldılar. Soruyu kışkırtıcı soralım: Neden her yıl aynı tartışmaları yaşıyoruz? Sorun ilimde mi, iletişimde mi?
Politika Önerisi: Katmanlı Standart + Şeffaf Rapor
Tarih standardı: Hicrî tarihin gurûb ile değiştiği açıkça vurgulansın; tüm duyurular “tarih akşam değişir” ifadesiyle yayınlansın.
Vakit standardı: Fajr/İşa için tek ulusal/uluslararası açı seçilip, gerekçeli raporla her yıl yayımlansın; sahadan gözlemsel doğrulama (foto/ fotometrik veriler) mecburî olsun.
İmsak şeffaflığı: İmsak konulacaksa, tampon olduğu dürüstçe yazılsın; fecr-i sâdık saati ayrı, “ihtiyat alanı” ayrı gösterilsin.
Yüksek enlem protokolü: Bölgesel fıkhî kurul + astronomi kurulu birlikte uyarlama takvimi yayımlasın; yaz-kış ayrı senaryolar şeffaf dille anlatılsın.
Sonuç: Bir Günü Başlatmak, Bir Toplumu Düzenlemektir
İslam dinine göre günün akşamla başlaması ilkesel olarak tutarlı; tartışma, bu ilkeyi modern zamana nasıl tercüme edeceğimiz noktasında düğümleniyor. Cesur bir iddia ortaya koyuyorum: Sorun metinde değil, standartta. Metodoloji, açıklık ve birleştirici dil olmadan, her Ramazan ve her Cuma aynı sorulara geri döneriz.
Peki ya siz?
Dini tarihin akşamla değiştiğini resmen ilan eden, fakat vakitlerde tek açı kullanan bir ülke modeline var mısınız?
“İmsak”ı ayrı bir ihtiyat bölgesi olarak görüp takvimde iki satırlı şeffaf gösterime evet der misiniz?
Yüksek enlemler için yerel bilim–fıkıh kurullarının zorunlu uyarlama protokolü üretmesini talep eder misiniz?
Çağrı
Günü doğru başlatmak, yalnızca dakik bir saat meselesi değil; adalet, birlik ve güven meselesidir. Metni savunmak kadar, yöntemi inşa etmek de dindarlığın parçasıdır. Hadi, gökyüzüne ve takvimlerimize aynı anda bakalım; biri hakikati, diğeri düzeni hatırlatır.
Özet Mesaj
Gün akşam başlar; ibadetler ise farklı eşiklerde devreye girer. Aradaki boşluğu bilimsel standardizasyon ve şeffaf iletişim kapatır. Tartışmayı bitirecek olan, “kimin takvimi doğru?” değil, “hangi yöntem toplumun tamamına güven veriyor?” sorusudur.